દેશનું વાસ્તવિક બજેટ આઝાદી બાદથી રજૂ કરવામાં આવી રહ્યું છે, પરંતુ પ્રથમ બજેટ ૧૬૪ વર્ષ પહેલા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. બજેટ સાથે જોડાયેલા આવા જ કેટલાક રસપ્રદ તથ્યો વિશે જાણીએ.
નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણ આજે વર્ષ ૨૦૨૪ માટે વચગાળાનું બજેટ રજૂ કરશે. જો કે દેશનું વાસ્તવિક બજેટ આઝાદી બાદથી રજૂ કરવામાં આવી રહ્યું છે, પરંતુ જો આપણે પ્રથમ બજેટની વાત કરીએ તો તે ૧૬૪ વર્ષ પહેલા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
આઝાદી પછી દેશનું પ્રથમ બજેટ આરકે સનમુખમ ચેટ્ટીએ વર્ષ ૧૯૪૭ માં રજૂ કર્યું હતું. આ બજેટમાં સૌથી વધુ ધ્યાન અનાજની અછત પર હતું. આ સિવાય દેશ પર વધતી આયાત અને મોંઘવારીનું દબાણ પણ મહત્વનો મુદ્દો હતો.
ભારતનું પ્રથમ બજેટ સ્કોટિશ અર્થશાસ્ત્રી જેમ્સ વિલ્સન દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની સાથે કામ કર્યું અને બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન, વર્ષ ૧૮૬૦ માં, તેમણે ભારતનું પ્રથમ બજેટ રજૂ કર્યું, જે વચગાળાનું બજેટ હતું.
વર્ષ ૨૦૧૬ સુધી બજેટ ફેબ્રુઆરીના છેલ્લા દિવસે રજૂ કરવામાં આવતું હતું. તેમાં ફેરફાર કરીને મોદી સરકારે ૧ લી ફેબ્રુઆરીએ બજેટ લાવવાનું સુનિશ્ચિત કર્યું છે.
નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ વર્ષ ૨૦૦૧ માં પ્રથમ વખત બજેટના સમયમાં ફેરફાર કર્યો હતો. અગાઉ તે સાંજે ૦૫:૦૦ વાગ્યે જાહેર કરવામાં આવતું હતું તેનો સમય બદલીને ૧૧:૦૦ વાગ્યાનો કરવામાં આવ્યો હતો. વાસ્તવમાં, જ્યારે ભારતમાં સાંજે ૦૫:૦૦ વાગ્યા હોય છે, ત્યારે બ્રિટનમાં સવારનો સમય હોય છે અને તે સુવિધા માટે તેને સાંજે જાહેર કરવામાં આવતું હતું. યશવંત સિન્હાએ ગુલામીની આ નિશાનીનો અંત લાવ્યો હતો.
વર્તમાન નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે પણ બજેટને લઈને એક રેકોર્ડ પોતાના નામે કર્યો છે. તેમણે વર્ષ ૨૦૨૦ માં સૌથી લાંબુ બજેટ ભાષણ આપ્યું, જે ૨ કલાક ૪૨ મિનિટ સુધી ચાલ્યું. જો કે, શબ્દોની દ્રષ્ટિએ તે પૂર્વ નાણામંત્રી મનમોહન સિંહ કરતા ઓછું હતું.
નિર્મલા સીતારમણે બજેટની બીજી પરંપરા બદલી. વર્ષ ૨૦૧૯ થી, તેણે પરંપરાગત બ્રીફકેસમાં દસ્તાવેજો રાખવાને બદલે, તેને ખાતાવહીની જેમ કપડામાં રાખવાનું શરૂ કર્યું. આ પછી, કોરોના સમયગાળા દરમિયાન, તેમણે પેપરલેસ બજેટ બહાર પાડવાનું શરૂ કર્યું.
બજેટ પહેલા હલવાની વિધિ કરવામાં આવે છે. તેનો હેતુ એ છે કે કોઈપણ શુભ કાર્યની શરૂઆત પહેલા મોઢું મીઠું કરવું જોઈએ. હલવા સમારંભની સાથે, બજેટ સાથે સંબંધિત તમામ અધિકારીઓને બહારની દુનિયાથી કટ કરવામાં આવે છે જેથી ગુપ્તતા જાળવવામાં આવે છે.