ભારતની યુનિવર્સલ પેન્શન સ્કીમ

               ભારત સરકાર એક નવી યુનિવર્સલ પેન્શન સ્કીમ એટલે કે સાર્વત્રિક પેન્શન યોજનાને આકાર આપી રહી છે અને તેને ભારત દેશમાં લાગુ પાડવાની વિચારણા કરી રહી છે. આ સ્કીમ હેઠળ જે લોકોને સ્વૈચ્છિક શ્રમ કે સર્વિસ સેક્ટરમાં યોગદાન આપવાની અને નિવૃત્તિ પછી પેન્શન લાભો મેળવવાની તક આપશે. આ પહેલનો ઉદ્દેશ્ય પરંપરાગત નોકરીઓ પુરતો સીમિત નથી પરંતુ નોકરીથી આગળ વધીને  સામાજિક સુરક્ષા અને સેવાકીય લાભોનો વિસ્તાર કરવાનો અને અસંગઠિત ક્ષેત્રના કામદારો, પગારદાર કર્મચારીઓ અને સેલ્ફ-એમ્પ્લોય્ડ વ્યક્તિઓ સહિત લોકોના વિશાળ જૂથ માટે માળખાગત પેન્શન સિસ્ટમને લાગુ પાડવાનો છે જેથી બધા લોકોને લાભ મળી રહે અને બધાના જીવનનો ઉતરાર્ધ સરળ રીતે પસાર થાય.

યોજનાનું મહત્વ

ભારતમાં પેન્શનના લાભો મોટાભાગના સરકારી અને ખાનગી ક્ષેત્રના કર્મચારીઓને મળતા રહેતા હોય છે.  જો કે, આ લાભો નિશ્ચિંત અને નાણાકીય રીતે સુરક્ષિત એવી નિવૃત્તિ ઈચ્છતા દરેક માટે મહત્વપૂર્ણ છે. સરકાર હવે એક યુનિવર્સલ પેન્શન સ્કીમની યોજના વિકસાવી રહી છે જેથી વધુ લોકો તેમના ભવિષ્ય માટે બચત કરી શકે, ભલે તેઓ નિયમિત કહી શકાય એવી પગારદાર નોકરીમાં ન હોય.

               અહેવાલો સૂચવે છે કે કેન્દ્રીય શ્રમ અને રોજગાર મંત્રાલય હાલમાં આ પહેલ પર કામ કરી રહ્યું છે. ભારતમાં પહેલાથી જ વિવિધ જૂથો માટે અલગ અલગ પેન્શન યોજનાઓ છે, પરંતુ આ નવી યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય પેન્શન કવરેજને સરળ અને વિસ્તૃત કરવાનો છે. આ આખી પ્રપોઝલ શું છે એ જાણવું મહત્વનું છે, આ યોજના કેવી રીતે લાગુ પડશે અને તે હાલની પેન્શન યોજનાઓથી કેવી રીતે અલગ છે તેના પર ડીટેલમાં જોઈએ.

યુનિવર્સલ પેન્શન યોજના

અહેવાલો અનુસાર, યુનિવર્સલ પેન્શન યોજના તમામ નાગરિકો માટે ખુલ્લી રહેશે, જેમાં અસંગઠિત ક્ષેત્રમાં કામ કરતા લોકોનો પણ સમાવેશ થાય છે. આમાં બાંધકામ સાથે સંકળાયેલા મજૂરો, ઘરેલુ કામના મદદનીશ સહાયકો અને મધ્યમ કદના ઉદ્યોગો સાથે સંકળાયેલા કર્મચારીઓ અને કામદારોનો સમાવેશ થાય છે. આ બધા નોકરીયાતો કે કર્મચારીઓને હાલમાં સરકાર દ્વારા સમર્થિત હોય એવી કોઈ મુખ્ય પેન્શન યોજનાનો લાભ મળતો નથી. આ સ્કીમ પગારદાર કર્મચારીઓ અને સ્વ-રોજગાર ધરાવતા વ્યક્તિઓ માટે પણ ઉપલબ્ધ રહેશે.

આ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય પેન્શન આયોજનને સરળ અને વધુ સુલભ બનાવવાનો છે. સરકાર એક જ, સુવ્યવસ્થિત સિસ્ટમ બનાવવા માટે કેટલીક હાલની પેન્શન યોજનાઓને પણ સાથે જોડી શકે છે. અન્ય પેન્શન કાર્યક્રમોથી વિપરીત, આ યોજના સંપૂર્ણપણે સ્વૈચ્છિક હશે – સરકાર તરફથી કોઈ નાણાકીય યોગદાન આપવામાં આવશે નહીં.

આ યોજના વિકસાવવાનું કાર્ય કર્મચારી ભવિષ્ય નિધિ સંગઠન (EPFO) પાસે છે. એકવાર આખું માળખું તૈયાર થઈને તેનું અંતિમ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરે, પછી સરળ અમલીકરણ સુનિશ્ચિત કરવા માટે મુખ્ય હિસ્સેદારો અને અધિકારીઓ સાથે ચર્ચા કરવામાં આવશે.

રાષ્ટ્રીય પેન્શન યોજના (NPS) નું શું?

યુનિવર્સલ પેન્શન સ્કીમ NPS એટલે કે નેશનલ પેન્શન સ્કીમનું સ્થાન લેશે નહીં. નવી પેન્શન સિસ્ટમ (NPS) એક સ્વૈચ્છિક બચત યોજના છે જે સરકારી અને ખાનગી ક્ષેત્રના કર્મચારીઓ તેમજ સામાન્ય લોકો માટે ઉપલબ્ધ છે. તે વ્યક્તિઓને નિવૃત્તિ પછી ચોક્કસ રકમ અને પેન્શન મેળવવાની મંજૂરી આપે છે.

સરકારે તાજેતરમાં જ સરકારી કર્મચારીઓ માટે NPS ના ભાગ રૂપે યુનિફાઇડ પેન્શન સ્કીમ (UPS) રજૂ કરી છે. જો કે, યુનિવર્સલ પેન્શન સ્કીમ એવા નાગરિકો માટે વધારાના વિકલ્પ તરીકે અલગથી અવેલેબલ હશે જેઓને હાલની પેન્શન યોજનાઓ હેઠળ આવરી લેવામાં આવ્યા નથી.

ભારતને યુનિવર્સલ પેન્શન યોજનાની શા માટે જરૂર છે?

ભારતમાં વૃદ્ધોની વસ્તી ઝડપથી વધી રહી છે. ૨૦૩૬ સુધીમાં ૬૦ વર્ષ અને તેથી વધુ ઉંમરના લોકોની સંખ્યા ત્રેવીસ કરોડથી વધુ પહોંચવાની ધારણા છે, જે કુલ વસ્તીના 15% થી વધુ છે. ૨૦૫૦ સુધીમાં, આ સંખ્યા વધીને પાંત્રીસ કરોડ થઇ જશે જે દેશની વસ્તીના ૨૦ % હિસ્સો કહી શકાય.

અમેરિકા, કેનેડા, રશિયા, ચીન અને મોટાભાગના યુરોપિયન દેશો સહિત ઘણા વિકસિત દેશોમાં પહેલાથી જ સુસ્થાપિત પેન્શન સિસ્ટમ્સ છે જે નિવૃત્ત લોકોને નાણાકીય સહાય પૂરી પાડે છે. ડેનમાર્ક, સ્વીડન, નોર્વે, નેધરલેન્ડ અને ન્યુઝીલેન્ડ જેવા દેશોમાં વૃદ્ધ વસ્તી માટે નાણાકીય સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે સાર્વત્રિક પેન્શન યોજનાઓ છે.

તેનાથી વિપરીત, ભારતની વર્તમાન વ્યવસ્થા મુખ્યત્વે ચોક્કસ જૂથો, ખાસ કરીને ગરીબી રેખા નીચે જીવતા લોકો માટે પ્રોવિડન્ટ ફંડ યોજનાઓ અને ટાર્ગેટેડ પેન્શન કાર્યક્રમો પર આધાર રાખે છે. નવી યુનિવર્સલ પેન્શન યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય તમામ નાગરિકો માટે વ્યાપક અને વધુ સમાવિષ્ટ એવી નિવૃત્તિ બચત વિકલ્પો પૂરા પાડવાનો છે.

યોજનાનું ભંડોળ

સરકાર આ નવી યોજના હેઠળ હાલની વિવિધ પેન્શન યોજનાઓને મર્જ કરવાનું વિચારી રહી છે. આમાંથી કેટલાક નીચે મુજબ છે:

• પ્રધાનમંત્રી શ્રમ યોગી માનધન (PM-SYM)
• વેપારીઓ અને સેલ્ફ એમ્પ્લોઇડ  (NPS-વેપારીઓ) માટે રાષ્ટ્રીય પેન્શન યોજના
• અટલ પેન્શન યોજના (APY)

હાલમાં, આ યોજનાઓ નિવૃત્તિ પછી માસિક રૂ. ૩,૦૦૦ નું પેન્શન પૂરું પાડે છે, જેમાં સરકાર દર મહિને રૂ. ૫૫ થી રૂ. ૨૦૦ ની વચ્ચે ફાળો આપે છે.

સરકાર બાંધકામ ક્ષેત્રના કામદારો માટે પેન્શનને ટેકો આપવા માટે બિલ્ડિંગ એન્ડ અધર કન્સ્ટ્રક્શન વર્કર્સ (BoCW) એક્ટમાંથી મળેલા ભંડોળનો ઉપયોગ કરવાનું પણ વિચારી રહી છે. વધુમાં, રાજ્યોને વધુ કાર્યક્ષમ ભંડોળની ફાળવણી થઇ શકે અને લાભોમાં વધારો સુનિશ્ચિત કરી શકાય તે માટે તેમના હાલના પેન્શન કાર્યક્રમોને આ નવી પહેલ સાથે મર્જ કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરી શકાય એવી શક્યતા છે. .

ભારતની વર્તમાન પેન્શન યોજનાઓ

પ્રસ્તાવિત સાર્વત્રિક પેન્શન યોજના ઉપરાંત, ભારતમાં કેટલીક અન્ય પેન્શન યોજનાઓ ઉપલબ્ધ છે:

અટલ પેન્શન યોજના (APY): આ યોજના અસંગઠિત ક્ષેત્રના કામદારો માટે છે. તે ૬૦ વર્ષની ઉંમર પછી કામના આધારે દર મહિને ૧,000 થી ૫,000 રૂપિયા સુધીની ગેરંટીકૃત પેન્શન પ્રદાન કરે છે.

કર્મચારી પેન્શન યોજના (EPS-૯૫): EPFO ​​દ્વારા સંચાલિત, આ યોજના સંગઠિત ક્ષેત્રના કર્મચારીઓ માટે રચાયેલ છે. નોકરીદાતાઓ કર્મચારીના પગારના 8.33% પેન્શન ફંડમાં ફાળો આપે છે.

પ્રધાનમંત્રી કિસાન માનધન યોજના (PM-KMY): આ યોજના નાના અને સીમાંત ખેડૂતો માટે છે. તેઓ દર મહિને ૫૫ થી ૨૦૦ રૂપિયા સુધીનું યોગદાન આપે છે અને ૬૦ વર્ષની ઉંમર પછી તેમને ૩,૦૦૦ રૂપિયા માસિક પેન્શન મળે છે.

સ્વાવલંબન યોજના (હવે NPS-લાઇટ): ઓછી આવક ધરાવતા વ્યક્તિઓ માટે એક ખર્ચ-અસરકારક પેન્શન યોજના, જે NPS ના સરળ સંસ્કરણ તરીકે રચાયેલ છે.

               યુનિવર્સલ પેન્શન યોજના એ ભારતમાં બધા માટે નિવૃત્તિ બચત સુલભ બનાવવા તરફનું એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. સંગઠિત અને અસંગઠિત બંને ક્ષેત્રોમાં કામદારો માટે સ્વૈચ્છિક પેન્શનનો વિકલ્પ ઓફર કરીને, સરકાર લાખો લોકોને નાણાકીય સુરક્ષા પૂરી પાડવાનો ઉદ્દેશ્ય ધરાવે છે જેમની પાસે હાલમાં વૃદ્ધાવસ્થા માટે ઓછી અથવા બિલકુલ બચત નથી. જોકે તેની ચોક્કસ વિગતો હજુ પણ તૈયાર કરવામાં આવી રહી છે, આ પહેલ આગામી વર્ષોમાં ભારતની સામાજિક સુરક્ષા પ્રણાલીમાં મોટા સુધારા લાવી શકે છે.