પાકિસ્તાન સાથે ચાલી રહેલી સિંધુ જળ સંધિને સ્થગિત કરવાનું એક મોટું પગલું છે. સિંધુ જળ સંધિને મુલતવી રાખવાની પાકિસ્તાન પર કેટલી અસર પડશે તેની ચર્ચા કરવી જરૂરી છે.
પહલગામમાં થયેલા આતંકી હુમલા બાદ ભારતે પાકિસ્તાન વિરૂદ્ધ ઘણા કડક પગલાં લીધા છે. પાકિસ્તાન સાથે ચાલી રહેલી સિંધુ જળ સંધિને સ્થગિત કરવાનું એક મોટું પગલું છે. સિંધુ જળ સંધિને મુલતવી રાખવાની પાકિસ્તાન પર કેટલી અસર પડશે તેની ચર્ચા કરવી જરૂરી છે. એ નોંધવું જોઇએ કે પહલગામ હુમલાની જવાબદારી પાકિસ્તાનમાં પ્રતિબંધિત આતંકવાદી સંગઠન લશ્કર-એ-તૈયબાના પ્રોક્સી જૂથ ધ રેઝિસ્ટન્સ ફ્રન્ટ દ્વારા લેવામાં આવી છે. આ હુમલામાં ૨૫ પ્રવાસીઓ અને એક સ્થાનિક નાગરિક સહિત કુલ ૨૬ લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા.
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે ૧૯ સપ્ટેમ્બર ૧૯૬૦ ના રોજ સિંધુ જળ સંધિ પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. આ કરાર અનુસાર, ભારત પૂર્વી નદીઓ – રાવી, બિયાસ અને સતલજ પર નિયંત્રણ ધરાવે છે જ્યારે પાકિસ્તાન પશ્ચિમી નદીઓ – સિંધુ, ઝેલમ અને ચેનાબનું પાણી મેળવે છે.
સિંધુ જળ સંધિ સિંધુ નદી પ્રણાલી અને તેની ઉપનદીઓમાંથી પાણીના ઉપયોગ અને વહેંચણીનું સંચાલન કરે છે. પાકિસ્તાનના લોકોની પાણીની જરૂરિયાત અને ખેતી માટે તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. સિંધુ નદીના નેટવર્કમાં જેલમ, ચિનાબ, રાવી, બિયાસ અને સતલજ નદીઓનો સમાવેશ થાય છે.
સિંધુ જળ સંધિથી પાકિસ્તાનને સૌથી વધુ ફાયદો થાય છે કારણ કે તે આ નદીઓના કુલ પાણીના લગભગ ૮૦ % પાણી મેળવે છે અને તે પાકિસ્તાનમાં ખાસ કરીને પંજાબ અને સિંધ પ્રાંતમાં ખેતી માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. સિંચાઈ, ખેતી અને પીવાના પાણી માટે પાકિસ્તાન મોટાભાગે આ સંધિના પાણી પર નિર્ભર છે.
પાકિસ્તાનની રાષ્ટ્રીય આવકમાં કૃષિ ક્ષેત્રનો ફાળો ૨૩ % છે અને દેશના ૬૮ % લોકોને ખોરાક અને પાણી પૂરું પાડે છે. તે સ્પષ્ટ છે કે જો ભારત કોઈ રીતે પાકિસ્તાન જતું પાણી રોકવામાં સફળ થશે તો તેની કૃષિ ક્ષેત્ર પર મોટી અસર પડશે. ત્યાંની અર્થવ્યવસ્થા અને આજીવિકાનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ કૃષિ છે.
તે સ્પષ્ટ છે કે જો પાકિસ્તાનને ઓછું પાણી મળે છે, તો તે પાકના ઉત્પાદનને અસર કરશે અને ખાદ્ય કટોકટી ઊભી થશે. પાકિસ્તાનનો ગ્રામીણ વિસ્તાર ખેતી પર નિર્ભર છે અને તેથી ત્યાં મોટા પાયે આર્થિક અસ્થિરતાની સ્થિતિ ઊભી થઈ શકે છે.
પાકિસ્તાન પહેલાથી જ દેશમાં બેરોજગારી, બલૂચિસ્તાન વિદ્રોહીઓ સાથેની લડાઈ, આતંકવાદી હુમલા, પૂર્વ વડાપ્રધાન ઈમરાન ખાનની ધરપકડથી સર્જાયેલી રાજકીય પરિસ્થિતિને લઈને પહેલાથી જ જળ વ્યવસ્થાપનને લઈને સંઘર્ષ કરી રહ્યું છે. ત્યાં સતત આતંકવાદી હુમલાઓ થાય છે અને બલૂચ બળવાખોરોની સાથે તહરીક-એ-તાલિબાન પાકિસ્તાન પણ તેના ગળામાં ફાંસો છે.
પાકિસ્તાનની ૮૦ % ખેતીની જમીન, લગભગ ૧૬ મિલિયન હેક્ટર, આ કરાર હેઠળ આપવામાં આવતા પાણી પર નિર્ભર છે. આ કરાર હેઠળ મળેલા ૯૩ % પાણીનો ઉપયોગ સિંચાઈ માટે થાય છે અને આ રીતે આ દેશમાં ખેતી થાય છે.
પાકિસ્તાનના મોટા શહેરો કરાચી, લાહોર અને મુલતાનને સિંધુ, ઝેલમ અને ચિનાબનું પાણી મળે છે. આ કરાર પાકિસ્તાનના જીડીપીમાં અંદાજે ૨૫ % યોગદાન આપે છે. આ પાણીથી જ પાકિસ્તાનમાં ઘઉં, ચોખા, શેરડી અને કપાસનો પાક થાય છે. પાકિસ્તાનની પાણી સંગ્રહ કરવાની ક્ષમતા ઘણી ઓછી છે.
બીજી એક મોટી સમસ્યા જેનો પાકિસ્તાન સામનો કરી રહ્યું છે તે એ છે કે ત્યાં પ્રતિ વ્યક્તિ પાણીની ઉપલબ્ધતા ઝડપથી ઘટી રહી છે. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો એમ કહી શકાય કે પાકિસ્તાન માટે સિંધુ જળ સંધિ અસ્તિત્વનો પ્રશ્ન છે અને આવી સ્થિતિમાં જો ભારત સિંધુ, ઝેલમ અને ચિનાબમાંથી મળતું પાણી અટકાવે છે અથવા ઘટાડે છે તો તે પાકિસ્તાનની કમર તોડી નાખશે જે પહેલાથી જ હજારો સમસ્યાઓથી ઝઝૂમી રહ્યું છે.
